رویکرد فقهی به ضمان دیه در قتل ناشی از کیفر غیر سالب حیات

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی کارشناسی حقوق دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران

2 دانشیار گروه حقوق دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران

چکیده

یکی از مسائل مهم در حوزۀ فقه کیفری اسلام که فقها دربارۀ آن به اظهارنظر پرداخته‌اند، ثبوت یا انتفای ضمان دیه نسبت به محکوم‌علیه محقون‌الدمی است که به سبب اجرای مجازات غیر سالب حیات به قتل می‌رسد. در این باره چهار دیدگاه وجود دارد: مشهور فقها معتقدند که هیچ گونه ضمانی در خصوص قتل به واسطۀ تمامی گونه‌های مجازات (یعنی حد، قصاص و تعزیر) متصور نیست و خون مقتول هدر می‌باشد؛ بعضی با تفکیک میان حد اللّٰه و حد الناس، تلف در اثر سنخ اخیر را ضمان‌آور قلمداد کرده‌اند؛ شماری بر این باورند که راجع به هلاکت از باب تعزیر می‌توان قائل به ضمان گردید و سرانجام، خوانساری نسبت به دیدگاه مشهور تردید جدی روا می‌دارد، هرچند این امر منجر به صدور فتوا به خلاف آن نمی‌شود. نوشتار حاضر که به روش کتابخانه‌ای و با رویکرد تحلیلی ـ انتقادی سامان یافته است، به واکاوی دیدگاه‌های مزبور و مستندات آن‌ها می‌پردازد و در نهایت با برگزیدن دیدگاه ثبوت دیه نسبت به مطلق کیفرها، آن را با تکیه بر پاره‌ای از ادله ثابت می‌نماید.
 

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Jurisprudential Approach to the Liability for the Payment of Diyya in Killing Resulted from the Non-Capital Sentencing

نویسندگان [English]

  • sajjad adeliyan tous 1
  • Ali Reza Taqipour 2
1 B.A. Student in Law, Bu-Ali Sina University, Hamadan, Iran
2 (Associate professor at Bu-Ali Sina University of Hamadan)
چکیده [English]


One of the vital issues in the realm of Islam criminal fiqh which Islamic jurists have paid attention to is the affirmation or disavowal (denial) of the liability for the payment of diyya (Arabic: دیة; blood money that has to be paid for homicide and bodily injury when there is no retaliation) to the defendant being mahqun al-dam (Arabic: محقون الدم literally, “his blood is protected”) who is murdered because of the execution of non-capital sentencing. There are four opinions about this: the well-known jurists believe that it cannot be imagined any liability for killing (murder) in all punishments (qiṣāṣ, Arabic: قِصَاص retributions, ḥadd, Arabic: حد fixed punishment and ta'zir, Arabic: تعزیر non-fixed punishment) and the blood of the murderee is spilt with impunity but some others with the separation between hadd because of violating the right of Allah and violating the right of human beings think that being murdered because of the latter type (hadd because of violating the right of human beings) creates liability and some others believe in the liability due to death as the matter of tazir. Finally, Khansari has serious doubt about the well-known opinion although this matter does not lead a legal ruling (Arabic: فتوا fatwā) to be issued in opposition to it. The present note which has been arranged with the library method and with a critical-analytic approach analyzes the mentioned opinions and their evidence and at last with accepting the opinion of the validity of diyya to all penalties it is proved based on some evidence.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Keywords: The liability for the payment of diyya
  • Fiqh on purpose (purposeful fiqh)
  • Mahqun al-dam (literally
  • “His blood is protected”)
  • Public interest (benefit)
  • The obligation of precaution

مراجع

  1. آل طاها، سیدحسین، حسین آقایی جنت‌مکان، و عارف بشیری، «ضمان در صدور و اجرای احکام منجر به سلب حیات»، مجله حقوقی دادگستری، سال هشتاد و چهارم، شماره 111، پاییز 1399 ش.
  2. ابن ادریس حلّی، محمد بن منصور بن احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، چاپ دوم، قم، دفتر انتشارات اسلامی،1410 ق.
  3. ابن زهره حلبی، سیدحمزة بن علی حسینی، غنیة النزوع الی علمی الاصول و الفروع، قم، مؤسسه امام صادق‰، 1417 ق.
  4. ابن سعید حلّی، یحیی بن احمد، الجامع للشرائع، قم، مؤسسة سیدالشهداء العلمیه، 1405 ق.
  5. اردبیلی غروی حائری، محمد بن علی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، بیروت، دار الاضواء، 1403 ق.
  6. اردبیلی نجفی (مقدس اردبیلی)، احمد بن محمد، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان الی احکام الایمان، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1403 ق.
  7. اسکندری، رضا، ضمان خون مسلمان، قم، مرکز فقهی ائمۀ اطهارŒ، 1394 ش.
  8. امین، سیدمحسن، اعیان الشیعه، چاپ دوم، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، 1406 ق.
  9. انصاری، مرتضی بن محمدامین، فرائد الاصول، چاپ بیست و سوم، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1438ق.
  10. ایزدی‌فرد، علی‌اکبر، علی‌اکبر ربیع نتاج، و سیدمجتبی حسین‌نژاد، «نقد نگرۀ تضعیف محمد بن عیسی بن عبید بن یقطین»، فصلنامه تحقیقات علوم قرآن و حدیث، سال سیزدهم، شماره 2 (پیاپی 30)، تابستان 1395 ش.
  11. بحرالعلوم طباطبایی، سیدمحمدمهدی، رجال السید بحرالعلوم المعروف بالفوائد الرجالیه، تهران، مکتبة الصادق‰، 1363 ش.
  12. تبریزی، میرزاجواد بن علی، تنقیح مبانی الاحکام: الحدود و التعزیرات، چاپ سوم، قم، دار الصدیقة الشهیده…، 1429 ق.
  13. همو، تنقیح مبانی الاحکام: القصاص، چاپ دوم، قم، دار الصدیقة الشهیده…، 1426 ق.
  14. جزیری، عبدالرحمن بن محمد عوض، الفقه علی المذاهب الاربعه، چاپ دوم، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1424 ق.
  15. جمعی از نویسندگان، الموسوعة الفقهیه، چاپ دوم، کویت، وزارة الاوقاف و الشئون الاسلامیه، 1408 ق.
  16. جهانگیری، محسن، و محمدعلی بنایی خیرآبادی، «فتوای معیار در قانون‌گذاری؛ انطباق با مصالح الزامی»، دوفصلنامه آموزه‌های فقه مدنی، سال سیزدهم، شماره 23، بهار و تابستان 1400 ش.
  17. حرّ عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، چاپ چهارم، قم، مٶسسة آل البیتŒ لاحیاء التراث، 1438 ق.
  18. حسینی روحانی، سیدمحمدصادق، فقه الصادق‰، قم، آیین دانش، 1435 ق.
  19. حسینی یزدی فیروزآبادی، سیدمرتضی، عنایة الاصول فی شرح کفایة الاصول، چاپ دوم، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1392 ق.
  20. حلّی نجفی (کاشف‌الغطاء)، جعفر بن خضر، الحقّ المبین فی تصویب المجتهدین و تخطئة الاخباریین، تهران، احمد شیرازی، 1319 ق.
  21. حمدالهی، عارف، محسن جهانگیری، و عبدالرضا اصغری، «تحلیل فقهی ماده 590 قانون مجازات اسلامی در تعیین مقدار دیۀ پلک‌ها»، دوفصلنامه آموزه‌های حقوق کیفری، سال شانزدهم، شماره 18، پاییز و زمستان 1398 ش.
  22. خوانساری، سیداحمد بن یوسف، جامع المدارک فی شرح المختصر النافع، چاپ دوم، تهران، مکتبة الصدوق، 1405 ق.
  23. رحمان ستایش، محمدکاظم، و اعظم فرجامی، «واکاوی مذهب و روایات ”حسن بن صالح“ در کتب امامیه»، دوفصلنامه مطالعات قرآن و حدیث، دوره پنجم، شماره 1 (پیاپی 9)، پاییز و زمستان 1390 ش.
  24. زارعی سبزواری، عباس‌علی، القواعد الفقهیة فی فقه الامامیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1436 ق.
  25. سند، محمد، فقه الطبّ و التضخّم النقدیّ، بیروت، مؤسسة اُم القری للتحقیق و النشر، 1423 ق.
  26. سیستانی، سیدمحمدرضا، قبسات من علم الرجال، بیروت، دار المورّخ العربی، 1437 ق.
  27. سیوری حلّی (فاضل مقداد)، جمال‌الدین مقداد بن عبداللّٰه، التنقیح الرائع لمختصر الشرائع، قم، کتابخانه آیةاللّٰه مرعشی نجفی، 1404 ق.
  28. شافعی، ابوعبداللّٰه محمد بن ادریس، الاُمّ، المنصوره، دار الوفاء، 1422 ق.
  29. صدر، سیدمحمدباقر، الاسلام یقود الحیاة، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1403 ق.
  30. صدوق، محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی، من لایحضره الفقیه، چاپ پنجم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1429 ق.
  31. طباطبایی حائری، سیدعلی بن محمدعلی، ریاض المسائل فی تحقیق الاحکام بالدلائل، چاپ دوم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1431 ق.
  32. طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن، الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، تحقیق و تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، دار الحدیث للطباعة و النشر، 1380 ش.
  33. همو، الفهرست، چاپ دوم، قم، نشر الفقاهه، 1422 ق.
  34. همو، المبسوط فی فقه الامامیه، چاپ سوم، تهران، المکتبة المرتضویة لاحیاء الآثار الجعفریه، 1387 ق.
  35. همو، تهذیب الاحکام فی شرح المقنعة للشیخ المفید، تحقیق علی‌اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1386 ش.
  36. همو، رجال الطوسی، چاپ پنجم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1430 ق.
  37. همو، کتاب الخلاف، چاپ پنجم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1440 ق.
  38. همو، گزیدۀ تهذیب، ترجمه و تحقیق محمدباقر بهبودی، تهران، کویر، 1370 ش.
  39. عاملی جبعی (شهید ثانی)، زین‌الدین بن علی، الرعایة فی علم الدرایه، چاپ دوم، قم، کتابخانه آیةاللّٰه مرعشی نجفی، 1408 ق.
  40. همو، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیه، چاپ دوازدهم، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1437 ق.
  41. همو، مسالک الافهام فی تنقیح شرائع الاسلام، چاپ چهارم، قم، مؤسسة المعارف الاسلامیه، 1429 ق.
  42. عاملی جزینی (شهید اول)، محمد بن جمال‌الدین مکی، اللمعة الدمشقیة فی فقه الامامیه، چاپ دوم، قم، المرکز العالی للعلوم و الثقافة الاسلامیه، 1435 ق.
  43. عباسی زنجانی، موسی، الجامع فی الرجال، قم، مؤسسة ولیّ العصر للدراسات الاسلامیه، 1439 ق.
  44. علامه حلّی، ابومنصور جمال‌الدین حسن بن یوسف بن مطهر اسدی، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، چاپ چهارم، قم، نشر الفقاهه، 1431 ق.
  45. همو، مختلف الشیعة فی احکام الشریعه، چاپ دوم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1435 ق.
  46. علیدوست، ابوالقاسم، فقه و مصلحت، چاپ هفتم، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1399ش.
  47. علیشاهی، ابوالفضل، مفهوم و حجیت مذاق شریعت در فرایند استنباط احکام فقهی، قم، بوستان کتاب، 1390 ش.
  48. علی‌محمدی، طاهر، و سیدمحمد حسینی، «حجیت‌سنجی اعراض مشهور»، فقه و مبانی حقوق اسلامی، سال پنجاه و سوم، شماره 2، پاییز و زمستان 1399 ش.
  49. فاضل موحدی لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة: الحدود، چاپ سوم، قم، مرکز فقه الائمة الاطهارŒ، 1427 ق. (الف)
  50. همو، تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة: القصاص، چاپ سوم، قم، مرکز فقه الائمة الاطهارŒ، 1427 ق. (ب)
  51. فخرالمحققین حلّی، ابوطالب محمد بن حسن بن یوسف، ایضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد، قم، اسماعیلیان، 1387 ق.
  52. فرجامی، اعظم، زیدیه و حدیث امامیه، قم، دار الحدیث، 1394 ش.
  53. فیض کاشانی، محمدمحسن بن شاه‌مرتضی، مفاتیح الشرائع، قم، مجمع الذخائر الاسلامیه، 1410 ق.
  54. قائنی، محمد، المبسوط فی فقه المسائل المعاصرة: المسائل الطبّیه، قم، مرکز فقه الائمة الأطهارŒ، 1427 ق.
  55. قندیلی، سیدحسین، و علیرضا عابدی سرآسیا، «بررسی انتقادی قاعدۀ لا دیة لِمَن قَتَلَه الحَدّ»، فصلنامه فقه و اصول، سال پنجاهم، شماره 4 (پیاپی 115)، زمستان 1397 ش.
  56. کاشف‌الغطاء، محمدحسین بن محمدرضا، تحریر المجله، چاپ دوم، تهران، المجمع العالمی للتقریب بین المذاهب الاسلامیه، 1432 ق.
  57. کلینی رازی، ابوجعفر محمد بن یعقوب، الکافی، چاپ سوم، قم، دار الحدیث، 1434 ق.
  58. مامقانی، عبداللّٰه، تلخیص مقباس الهدایه، تلخیص و تحقیق علی‌اکبر غفاری، تهران، دانشگاه امام صادق‰، 1369 ش.
  59. همو، تنقیح المقال فی علم الرجال، قم، مؤسسة آل البیتŒ لاحیاء التراث، 1427 ق.
  60. مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، مرآة العقول فی شرح اخبار آل رسول، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1409 ق.
  61. همو، ملاذ الاخیار فی فهم تهذیب الاخبار، قم، کتابخانه آیةاللّٰه مرعشی نجفی، 1407 ق.
  62. مجلسی، محمدتقی، روضة المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه، قم، دار الکتاب الاسلامی، 1429 ق.
  63. محقق حلّی، نجم‌الدین ابوالقاسم جعفر بن حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، چاپ یازدهم، بیروت، دار القارئ، 1425 ق.
  64. محقق داماد، سیدمحمد، المحاضرات: مباحث فی اصول الفقه، قم، مبارک، 1382 ش.
  65. مرعشی نجفی، سیدشهاب‌الدین، احکام السرقة علی ضوء القرآن و السنّه، قم، کتابخانه آیةاللّٰه مرعشی نجفی، 1424 ق.
  66. همو، القصاص علی ضوء القرآن و السنّه، ج1، قم، کتابخانه آیةاللّٰه مرعشی نجفی، 1415 ق.
  67. همو، القصاص علی ضوء القرآن و السنّه، ج2، قم، کتابخانه آیةاللّٰه مرعشی نجفی، 1419 ق.
  68. مغنیه، محمدجواد، «روشی نو در استنباط احکام»، ترجمه عبدالرضا ایزدپناه، فصلنامه فقه (کاوشی نو در فقه سابق)، پیش‌شماره 1، بهمن 1372 ش.
  69. همو، فقه الامام جعفر الصادق‰: عرض و استدلال، چاپ دوم، قم، انصاریان، 1421 ق.
  70. مفید، ابوعبداللّٰه محمد بن محمد بن نعمان عکبری بغدادی، موسوعة الشیخ المفید: المقنعه، قم، دار الهدی، 1431 ق.
  71. مکارم شیرازی، ناصر، انوار الفقاهة فی شرح تحریر الوسیلة: کتاب الحدود، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1391 ش.
  72. همو، انوار الفقاهة: کتاب الحدود و التعزیرات، قم، مدرسه امام علی بن ابی‌طالب‰، 1418 ق.
  73. منتظری، حسینعلی، دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الاسلامیه، چاپ دوم، بیروت، الدار الاسلامیه، 1409 ق.
  74. موسوی اردبیلی، عبدالکریم، فقه الحدود و التعزیرات، چاپ دوم، قم، دانشگاه مفید، 1427 ق.
  75. موسوی بجنوردی، سیدمحمدحسن بن آقابزرگ، القواعد الفقهیه، قم، الهادی، 1419 ق.
  76. موسوی خمینی، سیدروح‌اللّٰه، کتاب البیع، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1421 ق.
  77. موسوی خویی، سیدابوالقاسم، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، چاپ پنجم، قم، مرکز نشر الثقافة الاسلامیة فی العالم، 1413 ق.
  78. همو، منهاج الصالحین، چاپ بیست و هشتم، قم، مدینة العلم، 1410 ق.
  79. همو، موسوعة الامام الخوئی: مبانی تکملة المنهاج، چاپ چهارم، قم، مؤسسة احیاء آثار الامام الخوئی، 1430 ق.
  80. موسوی سبزواری، سیدعبدالاعلی، مهذّب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، قم، دار التفسیر، 1430 ق.
  81. موسوی قزوینی، سیدعلی، تعلیقة علی معالم الاصول، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1426 ق.
  82. موسوی گلپایگانی، سیدمحمدرضا، الدرّ المنضود فی احکام الحدود، قم، دار القرآن الکریم، 1414 ق.
  83. همو، تقریرات الحدود والتعزیرات [منبع الکترونیکی]، قم، مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، 1386 ش.
  84. نجاشی، ابوالحسن احمد بن علی بن احمد بن عباس، رجال النجاشی (فهرست اسماء مصنفی الشیعه)، چاپ ششم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1418 ق.
  85. نجفی، محمدحسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1435 ق.
  86. نوری طبرسی، میرزاحسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، چاپ سوم، بیروت، مٶسسة آل البیتŒ لاحیاء التراث، 1412 ق.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار