جایگاه رکن روانی و مسئولیت کیفری در تعریف جرم

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه حقوق جزا و جرم‌شناسی، دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران

چکیده

جرم پایه‌ای‌ترین و اولین رکن از ارکان چهارگانۀ (جرم، مجرم، ضمانت اجرا و زیان‌دیده) حقوق کیفری است و مبین نگاه اکثریتی به ارزش‌هایی است که به دلیل اعتبار و اهمیت بسیار، نقض آن‌ها نامطلوب و ناهنجار و مستوجب مجازات و واکنش اجتماعی دانسته شده است. در همه قوانین ملی و بین‌المللی، مهم‌ترین تکلیف جرم‌انگاران، تعریف جرم به نحوی است که دربردارنده اجزاء و ارکان متشکلۀ آن به صورت جامع و مانع باشد. رصد سطحی مقررات کیفری ایران از تاریخ مشروطه تا حال حاضر نیز مٶید این تکلیف است؛ زیرا اولین تلاش قانون‌گذاران کیفریِ نظام‌های مبتنی بر حقوق نوشته، معطوف بر تعریف جرم به صورت کلی و عمومی است. در بررسی تعاریف متعدد و متنوع ارائه‌شده از جرم در همه جای جهان، «رفتار» و «قانون یا همان بیان رسمی» وجه مشترک بوده، اما رکن سوم متعارفی (عنصر روانی یا رکن معنوی) که به عنوان یکی از اجزای اصلی جرم در کتب متعدد حقوق کیفری مورد اشاره قرار گرفته، در تعاریف، آگاهانه یا مسامحتاً مفقود است. لذا این ابهام اساسی قابل طرح است که بالاخره جرم دو عنصر (قانونی و مادی) دارد یا واجد سه عنصر (قانونی، مادی و معنوی) است. از طرف دیگر، رابطه میان رکن روانی و مسئولیت کیفری در تبیین و تعریف جرم کجاست؟ آیا مسئولیت کیفری همان عنصر روانی است یا مسئولیت کیفری فرع بر مجرمیت بوده و اصولاً مرحله بعد از ارتکاب جرم خواهد بود. این ابهامات کلیدی در این مقاله بررسی شده و نگاه نوینی به مفاهیم سنتی و کلاسیک حقوق کیفری عمومی انداخته شده است. روش تحقیق در این مقاله به صورت تحلیلی و توصیفی بوده و قوانین و مقررات فعلی و سابق و دیدگاه‌های متخصصان در این حوزه بررسی و تحلیل شده است. یافته‌های تحقیق پس از بررسی و تدقیق، حاکی از ضرورت تفکیک مجرمیت از مسئولیت کیفری، با توسل به قابلیت اسنادی است که عنصر روانی نیز می‌تواند در چارچوب آن قابل تبیین باشد. نگاه به مسئولیت کیفری بهتر است متشکل از مجرمیت (ارتکاب رفتار ممنوعه در قانون) و قابلیت اسناد (برخورداری از شرایط کمال در حین ارتکاب جرم) باشد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Place of Mens Rea and Criminal Responsibility in the Definition of Crime

نویسنده [English]

  • Fereydoon Jafari
law Dep. Humanities Faculty, Bu Ali Sina University, Hamedan, Iran
چکیده [English]

Crime is the fundamental and first pillar of the four pillars (crime, offender, punishment and victim) of criminal law and it shows the importance of common norms and values so that their violation is considered undesirable and unacceptable and is subject to punishments and reactions. In all national and international systems, one of the main functions of criminal legislatures is to define crime in a way that includes all its components and elements in a comprehensive and preventive manner. A brief view of Iran’s criminal acts from the Constitution era until now, confirms this task, because without any exception, the first attempt of criminal legislatures is to define crime in general. “Actus Reus” and “legal element or official expressions” are common elements of crime in the study of various definitions of crime all over the world, but the third mentioned element that is considered as one of the main components of crime in many books of criminal law (Mens Rea or mental element) consciously or recklessly is missing in crime definitions. Therefore, this basic ambiguity can be raised and, finally, crime has two elements (legal and material) or three elements (legal, material and mental). On the other hand, the relationship between the mental element and criminal responsibility in defining crime is unclear. Is criminal liability the other form of Mens Rea, or is criminal liability a subset of criminality and will essentially be the next stage after committing a crime? These key ambiguities are examined in this article and a new look is taken at the traditional and classical concepts of general criminal law. The research method in this article is analytical and descriptive and current and former acts and regulations and the expert views in this field have been reviewed and analyzed. The result of this study and analysis is the separation of criminality from criminal responsibility by resorting to imputability in which the mental element can also be explained.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Definition of crime
  • Mens rea
  • Criminal responsibility
  • Elements of crime
  • Punishment
  1. آقایی جنت‌مکان، حسین، حقوق کیفری عمومی، چاپ چهارم، تهران، جنگل، 1397 ش.
  2. اردبیلی، محمدعلی، حقوق جزای عمومی، تهران، میزان، 1401 ش.
  3. استفانی، گاستون، ژرژ لواسور، و برنار بولوک، حقوق جزای عمومی (جلد اول: جرم و مجرم)، ترجمه حسن دادبان، تهران، دانشگاه علامه طباطبایی، 1377 ش.
  4. پرادل، ژان، تاریخ اندیشه‌های کیفری، ترجمه علی‌حسین نجفی ابرندآبادی، چاپ دوازدهم، تهران، سمت، 1400 ش.
  5. جعفری، فریدون، «چالش تعریف جرم در قانون مجازات اسلامی 1392»، مجله پژوهش‌های حقوقی، سال بیستم، شماره 45، بهار 1400 ش.
  6. حسین‌جانی، بهمن، و محمدجعفر حبیب‌زاده، «اصل شخصی بودن مسئولیت کیفری و بازشناسی آن از اصول متشابه»، مقاله در: دانشنامه مسئولیت کیفری (مقاله‌های برگزیدۀ همایش ملی تحولات مسئولیت کیفری در نظام حقوقی ایران؛ چالش‌ها و راهکارها (1396))، به کوشش محسن شریفی، تهران، میزان، 1398 ش.
  7. داوید، رنه، نظام‌های بزرگ حقوقی معاصر، ترجمه حسین صفائی، محمد آشوری و عزت‌اللّٰه عراقی، چاپ سوم، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1375 ش.
  8. سلیمی، علی، و محمد داوری، مجموعه مطالعات کجروی و کنترل اجتماعی (کتاب اول: جامعه‌شناسی کجروی)، قم، حوزه و دانشگاه، 1380 ش.
  9. صانعی، پرویز، حقوق جزای عمومی، جلد اول، چاپ ششم، تهران، کتابخانه گنج دانش، 1374 ش.
  10. همو، حقوق جزای عمومی، جلد دوم، چاپ چهارم، تهران، کتابخانه گنج دانش، 1377 ش.
  11. عالی‌پور، حسن، «ماهیت جرم»، مجله پژوهش حقوق و سیاست، سال دوازدهم، شماره 28، بهار 1389ش.
  12. عبدالهی، اسماعیل، درس‌هایی از فلسفه کیفری: درآمدی بر مسئولیت کیفری بدون تقصیر در نظام‌های حقوق ایران و انگلستان، تهران، خرسندی، 1389 ش.
  13. علی‌آبادی، عبدالحسین، حقوق جنائی (جلد اول: جرم و مسئولیت)، چاپ سوم، تهران، فردوسی، 1373ش.
  14. فلچر، جورج پی.، مفاهیم بنیادین حقوق کیفری، ترجمه سیدمهدی سیدزاده ثانی، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، 1384 ش.
  15. قماشی، سعید، «بازکاوی عنصر روانی در جرائم عمدی»، مقاله در: دایرةالمعارف علوم جنایی (مجموعه مقاله‌های تازه‌های علوم جنایی)، کتاب دوم، زیر نظر علی‌حسین نجفی ابرندآبادی، تهران، میزان، 1392 ش.
  16. کارد، ریچارد، «مسئولیت کیفری»، ترجمه نسرین مهرا، مقاله در: دایرةالمعارف علوم جنایی، کتاب دوم، زیر نظر علی‌حسین نجفی ابرندآبادی، تهران، میزان، 1392 ش.
  17. محمدخانی، عباس، عنصر روانی جرم (جلد اول: کلیات عنصر روانی ـ عنصر روانی جرایم عمدی)، تهران، میزان، 1395 ش.
  18. منصورآبادی، عباس، حقوق جزای عمومی 1، چاپ سوم، تهران، میزان، 1400 ش.
  19. موسوی مجاب، سید درید، «تأثیر اراده بر مسئولیت جنایی»، مقاله در: دانشنامه مسئولیت کیفری (مقاله‌های برگزیدۀ همایش ملی تحولات مسئولیت کیفری در نظام حقوقی ایران؛ چالش‌ها و راهکارها (1396))، به کوشش محسن شریفی، تهران، میزان، 1398 ش.
  20. میرسعیدی، سیدمنصور، مسئولیت کیفری (جلد اول: قلمرو و ارکان)، چاپ سوم، تهران، میزان، 1390 ش.
  21. نجفی ابرندآبادی، علی حسین، «از جرم‌شناسی تا آسیب اجتماعی‌شناسی»، فصلنامه تحقیقات حقوقی، یادنامه شادروان دکتر رضا نوربها، ضمیمه شماره 56، زمستان 1390 ش.
  22. همو، «پیوند حقوق کیفری و جرم‌شناسی»، مقاله در: افق‌های نوین حقوق کیفری (نکوداشت‌نامه استاد دکتر حسین آقایی‌نیا)، تهران، میزان، 1398 ش.
  23. همو، تقریرات درس جرم‌شناسی حقوقی (جرم‌شناسی حقوق کیفری عمومی و آیین دادرسی کیفری)، تهیه و تنظیم سودابه رضوانی و مرضیه‌سادات آقامیرسلیم، دوره دکتری حقوق کیفری و جرم‌شناسی دانشگاه شهید بهشتی، آذر 1391 ش.
  24. همو، «درآمدی بر جرم‌شناسی انتقادی و گونه‌های آن»، دیباچه در: شیری، عباس، دانشنامه جرم‌شناسی محکومان، تهران، میزان، 1397 ش.
  25. نجفی ابرندآبادی، علی‌حسین، و حسین گلدوزیان، «جرم‌شناسی پست‌مدرن و رویکرد آن به جرم و علت‌شناسی جنایی»، فصلنامه پژوهش حقوق کیفری، سال ششم، شماره 23، تابستان 1397 ش.
  26. نجفی ابرندآبادی، علی‌حسین، و حمید هاشم‌بیکی، دانشنامه جرم‌شناسی، چاپ چهارم، تهران، کتابخانه گنج دانش، 1395 ش.