مشروط‌انگاری حبس ابد اکراه‌کننده به شروط قصاص؛ ماهیت و پیامدها

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

استادیار گروه حقوق دانشگاه زابل

چکیده

بر اساس نظر مشهور فقهای امامیه، کیفرِ «مکرِه» حبس ابد است؛ اما راجع به ماهیت آن کیفر از حیث حدّ یا تعزیر بودن و حق‌الناس یا حق‌اللّٰه بودن اختلاف‌نظر وجود دارد و پذیرش هر یک از این نظریه‌ها، موجد آثار متفاوت فقهی و حقوقی (از حیث مصالحه و یا تبدیل به مجازاتی دیگر و...) است. قانون‌گذار در ماده 376، نظریه حق‌الناس را انتخاب و برای نخستین بار حبس ابد را مشروط به وجود شرایط قصاص در اکراه‌کننده نمود. ابهامات ماده و عدم سابقۀ تقنینی، سبب برداشت‌های مختلف از ماده گردیده و چالش‌های متعددی را در مقام تفسیر و اجرا ایجاد کرده است؛ برای مثال، در مواردی کیفر معاون از مباشر قتل فراتر می‌رود و یا معلوم نیست که شروط برابری در قصاص را باید در رابطه بین مقتول و اکراه‌کننده سنجید یا در رابطه بین مکرِه و مکرَه، و یا با توجه به مشروط بودن حبس ابد به تقاضای ولیّ دم، آیا در حین اجرای حبس ابد در صورت اراده ولیّ دم، مجازات منتفی می‌گردد و یا همانند سرقت حدی، آن مجازات تبدیل به حق‌اللّٰه می‌گردد و انصراف ولیّ دم تأثیری بر انتفاء آن ندارد؟
از سوی دیگر نسبت تبصره 6 ماده 19 با ماده 375 در هاله‌ای از ابهام قرار دارد. مقاله حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی و در پرتو مراجعه به منابع فقهی و حقوقی، در صدد تحلیل چیستی کیفر «مکرِه» برآمده است. نتایج پژوهش نشان داد که منظور از شروط در ماده 376، صرفاً شرایط ثبوتی قصاص (عمدی بودن اکراه، تساوی در دین و عقل و انتفاء ابوت) است و از حیث ماهیت، نظریه تعزیری بودنِ حبس ابد در اکراه در قتل با اصول حاکم بر جرائم و مجازات‌ها، سیاست جنایی کارآمد و حفظ حقوق اولیای دم، انطباق بیشتری دارد. از این رو می‌توان گفت که با تصویب ماده 6 الحاقی 1399، حبس ابد مکرِه، تبدیل به حبس درجه یک شده است. همچنین با توجه به استثنایی بودن حکم ماده 376، مسلمان معتاد به اکراه به قتل کافر، محکوم به حبس ابد نمی‌شود؛ بلکه طبق ماده 376، مجازات معاونت در قتل در فراز آخر ماده 376 بر او اعمال می‌گردد. در مجموع، ابهامات و چالش‌های فوق‌الذکر مقتضی آن است که مقنن برای جلوگیری از تضییع حقوق متهمان و حفظ اعتبار آرای قضایی، اقدام به اصلاح ماده 376 نماید.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Conditional Interpretation of Life Imprisonment in Compelling Conditions for Retribution: Nature and Consequences

نویسندگان [English]

  • Davood Seifi Gharayetagh
  • Ghasem Eslami Nia
Assistant professor at the Department of Law, University of Zabul
چکیده [English]

According to the popular view of Imami jurists, the punishment of “Mokreh” (duressing someone to commit a crime) is life imprisonment. However, there are disagreements regarding the nature of this punishment, whether it is limited or retaliatory, whether it is a right of individuals or a right of God, and accepting any of these theories has different legal and jurisprudential implications (such as reconciliation or transformation into another punishment, etc.). In Article 376, the legislator chose the theory of the right of individuals and conditioned life imprisonment on the presence of retribution conditions for the first time. Ambiguities in the article and its lack of legislative precedent have led to different interpretations and created various challenges in terms of interpretation and implementation. For example, in some cases, the deputy perpetrator of a crime goes beyond the direct perpetrator of the murder, or it is not clear whether equality conditions in retribution should be assessed between the victim and the compelling party or between the direct and indirect compelling parties, or considering the conditional nature of life imprisonment, does the request of the victim’s guardian nullify the punishment during the execution of life imprisonment, or does it, like theft with a specific limit, transform into a right of God, and the withdrawal of the victim’s guardian has no effect on its nullification? On the other hand, the relationship between Clause 6 of Article 19 and Article 375 is in a realm of ambiguity. This article, using a descriptive-analytical method and based on referring to jurisprudential and legal sources, seeks to analyze the nature of the punishment of “Mokreh”. The research results indicate that the conditions referred to in Article 376 are merely the evidentiary conditions for retribution (intentional compelling, equality in religion and intellect, and the absence of coercion), and in terms of nature, the theory of punitive life imprisonment in compelling someone to commit murder is more in line with the principles governing crimes and punishments, effective criminal policy, and the preservation of the rights of the victim’s family. Therefore, it can be said that with the approval of the supplementary Article 6 in 2020, life imprisonment for compelling someone to commit a crime has been transformed into first-degree imprisonment. Additionally, considering the exceptional nature of the provision in Article 376, a Muslim addict who commits murder under compulsion is not sentenced to life imprisonment; instead, according to the last paragraph of Article 376, the punishment of being an accomplice in murder is applied to them. In summary, the aforementioned ambiguities and challenges necessitate legislative amendments to prevent the violation of the rights of the accused and to preserve the credibility of judicial decisions by amending Article 37.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Duress in murder
  • Life imprisonment
  • Conditional interpretation
  • Retributive punishment
  1. آقایی‌نیا، حسین، حقوق کیفری اختصاصی؛ جرائم علیه اشخاص، تهران، میزان، 1401 ش.
  2. ابن جنید اسکافی، محمد بن احمد کاتب، مجموعة فتاوی ابن جنید، تصحیح علی‌پناه اشتهاردی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1416 ق.
  3. ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، فتح الباری شرح صحیح البخاری، بیروت، دار المعرفه، 1301 ش.
  4. ابن حزم اندلسی، ابومحمد علی بن احمد بن سعید، المحلی، بیروت، المکتبة التجاریه، بی‌تا.
  5. ابن قدامه مقدسی حنبلی، موفق‌الدین عبداللّٰه بن احمد بن محمد، المغنی، قاهره، مکتبة القاهره، 1388 ق.
  6. ابوزهره، محمد، العقوبة فی الفقه الاسلامی، بیروت، دار الفکر العربی، بی‌تا.
  7. اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان الی احکام الایمان، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1416 ق.
  8. اردبیلی، محمدعلی، حقوق جزای عمومی، تهران، میزان، 1401 ش.
  9. اعتمادی، امیر، و مهران زالی‌پور مداب، «مصلحت‌گرایی در عفو یا تبدیل مجازات محکومان به حبس‌های غیر تعزیری»، فصلنامه پژوهش حقوق کیفری، سال نهم، شماره 34، بهار 1400 ش.
  10. الهام، غلامحسین، و محسن برهانی، درآمدی بر حقوق جزای عمومی (جلد اول: جرم و مجرم)، چاپ سوم، تهران، میزان، 1396 ش.
  11. الهی‌منش، محمدرضا، و محسن مرادی اوجقاز، حقوق کیفری اختصاصی 1؛ جرائم علیه اشخاص، تهران، مجد، 1392 ش.
  12. پژوهشکده تحقیقات راهبردی مجمع تشخیص مصلحت نظام، «حبس‌زدایی بدون ضابطه»، گروه علمی پژوهشی حقوق قضایی، 1399 ش.
  13. جزیری، عبدالرحمن بن محمد عوض، الفقه علی المذاهب الاربعه، استانبول، بی‌نا، 1404 ق.
  14. حرّ عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، تهران، المکتبة الاسلامیه، 1388 ق.
  15. حسینی روحانی، سیدمحمدصادق، فقه الصادق‰، چاپ سوم، قم، دار الکتاب، 1412 ق.
  16. حسینی یمین، سیدمجتبی، تحلیل جرم‌انگاری و کیفرگذاری امساک و دیده‌بانی در پرتو قاعده حرمت اعانت بر اثم و نظریه معاونت در جرم، به راهنمایی سیدمنصور میرسعیدی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد دانشگاه امام صادق‰، 1390 ش.
  17. خالصی، محمدباقر، احکام المحبوسین فی الفقه الجعفری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413 ق.
  18. خرشی مالکی، ابوعبداللّٰه محمد بن عبداللّٰه بن علی، شرح الخرشی علی مختصر سیدی خلیل، چاپ دوم، بیروت، دار الفکر، 1317 ق.
  19. خطیب شربینی، شمس‌الدین محمد بن محمد، مغنی المحتاج الی معرفة معانی الفاظ المنهاج، قاهره، مطبعة مصطفی البابی الحلبی، 1377 ق.
  20. دردیر، ابوالبرکات احمد بن محمد بن احمد، الشرح الصغیر علی اقرب المسالک الی مذهب الامام مالک، قاهره، دار المعارف، 1972 م.
  21. رملی، شمس‌الدین محمد بن احمد بن حمزه، نهایة المحتاج الی شرح المنهاج فی الفقه علی مذهب الامام الشافعی، بیروت، دار الفکر، 1404 ق.
  22. زجاجی، حمیدرضا، و محمود مالمیر، «مطالعه تعزیرات منصوص شرعی در فقه و حقوق کیفری ایران»، فصلنامه پژوهش حقوق کیفری، سال هفتم، شماره 27، تابستان 1398 ش.
  23. زحیلی، وهبه مصطفی، الفقه الاسلامی و ادلته، دمشق، دار الفکر، 1401 ق.
  24. شمس‌الدین سرخسی، ابوبکر محمد بن احمد بن ابی‌سهل حنفی، کتاب المبسوط، بیروت، دار المعرفه، 1414 ق.
  25. صافی گلپایگانی، لطف‌اللّٰه، تعزیرات در اسلام، قم، دفتر تنظیم و نشر آثار آیةاللّٰه صافی گلپایگانی، 1385 ش.
  26. همو، جامع الاحکام، قم، انتشارات حضرت معصومه(س)، 1417 ق.
  27. طباطبایی حکیم، سیدمحمدسعید، مسائل معاصرة فی فقه القضاء، نجف، دار الهلال، 1427 ق.
  28. طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن بن علی، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، قم، قدس محمدی، بی‌تا
  29. عاملی جبعی (شهید ثانی)، زین‌الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیه، تعلیق سیدمحمد کلانتر، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403 ق.
  30. همو، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، قم، مٶسسة المعارف الاسلامیه، 1413 ق.
  31. عاملی جزینی (شهید اول)، محمد بن جمال‌الدین مکی، اللمعة الدمشقیة فی فقه الامامیه، قم، دار الفکر، 1411 ق.
  32. علامه حلّی، ابومنصور جمال‌الدین حسن بن یوسف بن مطهر اسدی، قواعد الاحکام فی معرفة الحلال و الحرام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413 ق.
  33. عوده، عبدالقادر، التشریع الجنائی الاسلامی مقارنًا بالقانون الوضعی، قاهره، مکتبة دار التراث، بی‌تا.
  34. فاضل موحدی لنکرانی، محمد، جامع المسائل، قم، امیر قلم، 1388 ش.
  35. فخرالمحققین حلّی، ابوطالب محمد بن حسن بن یوسف بن مطهر، ایضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد، قم، اسماعیلیان، 1389 ق.
  36. قائنی نجفی، «درس خارج فقه»، 6 دی 1396 ش.، قابل دستیابی در وبگاه معظم‌له به نشانی <http://www.qaeninajafi.ir/component/k2/item/100-feqh-050-1396-10-06.html>.
  37. قائینی، محمد، و محمدابراهیم دستجرد، «آمر به قتل، محکوم به قصاص یا حبس ابد»، دوفصلنامه پروهش‌های فقهی تا اجتهاد، سال دوم، شماره 3، بهار و تابستان 1397 ش.
  38. کاسانی حنفی، علاءالدین ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، چاپ دوم، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1406 ق.
  39. کلانتری،کیومرث، و رضا هادی‌زاده، «بررسی تطبیقی قلمرو تأثیر اکراه در قتل عمد در حقوق کیفری ایران و انگلستان»، فصلنامه پژوهش حقوق کیفری، سال هشتم، شماره 29، زمستان 1398 ش.
  40. همان‌ها، «حکم اکراه منجر به فوت اکراه‌شونده در حقوق ایران»، دوفصلنامه آموزه‌های حقوق کیفری، سال سیزدهم، شماره 11، بهار و تابستان 1395 ش.
  41. محسنی، محمدآصف، حدود الشریعة (جلد 2: الواجبات)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1429 ق.
  42. محقق حلّی، ابوالقاسم نجم‌الدین جعفر بن حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم، اسماعیلیان، 1408 ق.
  43. مرداوی، علاءالدین ابوالحسن علی بن سلیمان، الانصاف فی معرفة الراجح من الخلاف علی مذهب الامام احمد بن حنبل، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
  44. مرعشی شوشتری، سیدمحمدحسن، دیدگاه‌های نو در حقوق کیفری اسلام، تهران، میزان، 1384 ش.
  45. مفید، محمد بن محمد بن نعمان عکبری بغدادی، المقنعه، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1410 ق.
  46. مقتدایی، مرتضی، «دروس خارج فقه سال 88ـ89»، اصفهان، مرکز تحقیقات رایانه‌ای قائمیه اصفهان، 1396 ش.
  47. مکارم شیرازی، ناصر، استفتائات جدید، چاپ دوم، قم، مدرسه امام علی بن ابی‌طالب‰، 1427 ق.
  48. ملاکریمی، امید، جزوه حقوق جزای اختصاصی 1؛ جرائم علیه اموال و مالکیت، 1400 ش.، قابل دستیابی در <https://www.mollakarimi.ir/wp-content/uploads/Private-Criminal-law-1.pdf>.
  49. منتظرقائم، مهدی، «تعزیرات منصوص و کاستی‌های آن»، فصلنامه دیدگاه‌های حقوق قضایی، سال بیست و پنجم، شماره 90، تابستان 1399 ش.
  50. موسوی اردبیلی، عبدالکریم، استفتائات، قم، نجات، 1377 ش.
  51. موسوی خمینی، سیدروح‌اللّٰه، بدائع الدرر فی قاعده نفی الضرر، قم، مٶسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1414 ق.
  52. موسوی خویی، سیدابوالقاسم، مبانی تکملة المنهاج، قم، مٶسسه احیاء آثار الامام الخوئی، 1434 ق.
  53. میرمحمدصادقی، حسین، حقوق کیفری اختصاصی 1؛ جرائم علیه اشخاص، تهران، میزان، 1401 ش.
  54. نجفی، محمدحسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، چاپ هفتم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1404 ق.
  55. نوبهار، رحیم، «جستاری در مبانی تقسیم‌بندی حد ـ تعزیر در فقه کیفری اسلام»، فصلنامه تحقیقات حقوقی، شماره 63، پاییز 1392 ش.
  56. نووی، ابوزکریا محیی‌الدین بن شرف، المجموع شرح المهذب، بیروت، دار الفکر، بی‌تا.
  57. <https://www.neshast.org>.