شبهه موضوع قاعده درأ در حقوق ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه حقوق جزا و جرم شناسی، دانشکده حقوق، دانشگاه قم

چکیده

قاعده درأ به عنوان تضمینی جهت صیانت از متهمان در برابر تحمل مجازات در شرایطی که در بزهکاری آن‌ها شبهه وجود دارد، نخستین بار در قانون مجازات اسلامی سال 1392 در قالب قاعده و به شکلی جامع مورد توجه قرار گرفت. شبهه دارئه ممکن است در فرایند رسیدگی قضایی برای دادرس ایجاد شود؛ اعم از آنکه وی رأساً نسبت به مجرمیت متهم دچار تردید شود و یا ادعای متهم موجب شبهه‌افکنی گردد. قانون مجازات اسلامی در خصوص کفایت مجرد چنین ادعاها و خطورات ذهنی برای سقوط مجازات، رویکرد همسانی ندارد؛ گاه صرف ادعا را کافی می‌داند و گاه احتمال صدق آن شرط دانسته شده است، بی‌آنکه معیاری برای آن ارائه شود.
در تحقیق حاضر با روشی تحلیلی و توصیفی، منابع فقه امامیه بررسی شده و این نتیجه حاصل گردیده که شمول قاعده مستلزم آن است که امکان شبهه نسبت به متهم متصور باشد و بر اساس معیار نوعی مبتنی بر قضاوت افراد متعارف، چنین احتمالی معقول دانسته شود؛ هرچند قوی بودن احتمال ضرورتی ندارد. از این رو مغایرت‌های ظاهری مقررات را که برخاسته از برخی اهمال‌ها در فرایند تقنین بوده، باید با ملاحظه پیشینه و به ویژه مبانی فقهی در چارچوب پیش‌گفته تفسیر نمود.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Doubt of the Islamic Legal Maxim of Dar’ (درأ) (Hudud Avoidance in the Case of Doubt) in the Law of Iran

نویسنده [English]

  • Ruhollah Akrami
Associate Professor, Department of Criminal Law and Criminology, Faculty of Law, University of Qom, Iran
چکیده [English]

The principle of Dar’ (درأ) as a assurance to protect defendants (the accused) from the imposition of punishment in the circumstances of doubt in their guilts. For the first time in the Islamic penal code (1392) in the formation of the canon and comprehensive has been noted. It is possible to be stablished the doubt of Dar’ in the process of the judicial proceeding by the magistrate whether he privately has doubt about the defendant’s guilt or a the defendant’s claim creates doubt. The Islamic penal code of Iran has not a parallel about the sufficiency of such claims and minds approach for the abolition of the punishment. Sometimes the Islamic penal code accepts the merely claim and sometimes it stipulates the possibility of the rightness without presenting criterion for it. In this paper with analytic-descriptive method, the sources of Shi'a-Imamiyyah jurisprudence have been investigated. The consequence of this research shows that the inclusion of this maxim requires to assume the possibility of the doubt related to the accused person. And according to the objective standard based on usual (customary) persons’ judgment such possibility is logical. A strong possibility is not necessary. Therefore, the apparent contradictions of the regulations which are originated from some negligence in the process of the legislation should be interpreted with considering the precedent and specially the Islamic jurisprudential bases in the aforementioned frame work.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • The principle of dar’
  • Judicial doubt
  • Reasonable possibility of doubt
  • Proof in criminal cases
  • Criminal fiqh
1. ابن ادریس حلّی، محمد بن منصور بن احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، چاپ دوم، قم، دفتر انتشارات اسلامی،1410 ق.
2. ابوزهره، محمد، الجریمة و العقوبة فی الفقه الاسلامی؛ العقوبه، قاهره، دار الفکر العربی، بی‌تا.
3. استادی، رضا، «قلمرو قاعده درء (2)»، مجله فقه اهل بیتŒ ، شماره 37، بهار 1383 ش.
4. الهام، غلامحسین، و محسن برهانی، درآمدی بر حقوق جزای عمومی؛ جرم و مجرم، چاپ دوم، تهران، میزان، 1395 ش.
5. بابرتی، ابوعبداللّٰه محمد، العنایة؛ شرح الهدایه، بیروت، دار الفکر، بی‌تا.
6. تبریزی، میرزاجواد بن علی، اسس الحدود و التعزیرات، قم، دفتر معظم‌له، 1417 ق.
7. حرّ عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مٶسسة آل البیتŒ لاحیاء التراث، 1409 ق.
8. حسینی شیرازی، سیدمحمد، الفقه؛ المرور، بیروت، مؤسسة المجتبی، 1421 ق.
9. حسینی عاملی، سیدجواد بن محمد، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
10.الحمد، حمد بن عبداللّٰه، شرح زاد المستقنع، ریاض، بی‌نا، 1433 ق.
11.خوانساری، سیداحمد بن یوسف، جامع المدارک فی شرح المختصر النافع، چاپ دوم، قم، اسماعیلیان، 1405 ق.
12.دسوقی، شمس‌الدین محمد، حاشیة الدسوقی علی الشرح الکبیر، بی‌جا، دار احیاء الکتب العربیه، بی‌تا.
13.زحیلی، محمد مصطفی، القواعد الفقهیة و تطبیقاتها فی المذاهب الاربعه، دمشق، دار الفکر، 2006 م.
14.سبحانی، جعفر، نظام القضاء و الشهادة فی الشریعة الاسلامیة الغراء، قم، مؤسسه امام صادق‰ ، 1418ق.
15.سرخسی حنفی، شمس‌الائمة ابوبکر محمد بن احمد بن ابی‌سهل، المبسوط، بیروت، دار المعرفه، بی‌تا.
16.سلیمان، یاسر عریف، جریمة الزنا الحدّیة فی ضوء احکام محکمة النقض بامارة ابوظبی و المحکمة الاتحادیة العلیا، ابوظبی، دائرة القضاء، 2015 م.
17.سیوری حلّی (فاضل مقداد)، جمال‌الدین مقداد بن عبداللّٰه، التنقیح الرائع لمختصر الشرائع، قم، کتابخانۀ آیةاللّٰه مرعشی نجفی، 1404 ق.
18.سیوطی، جلال‌الدین عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الاشباه و النظائر، بی‌جا، دار الکتب العلمیه، 1411 ق.
19.صانعی، یوسف، استفتائات قضایی، چاپ سوم، قم، پرتو خورشید، 1388 ش.
20.طباطبایی حائری، سیدعلی بن محمدعلی، ریاض المسائل فی تحقیق الاحکام بالدلائل، قم، مٶسسة آل البیتŒ لاحیاء التراث، 1418 ق.
21.طباطبایی حکیم، سیدمحمدسعید، مسائل معاصرة فی فقه القضاء، چاپ دوم، نجف اشرف، دار الهلال، 1427 ق.
22.طباطبایی قمی، سیدتقی، هدایه الاعلام الی مدارک شرائع الاحکام، قم، محلاتی، 1425 ق.
23.طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم بن عبدالعظیم، العروة الوثقی، قم، مدرسه امام علی بن ابی‌طالب‰ ، 1428 ق.
24.طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، چاپ سوم، تهران، المکتبة المرتضویة لاحیاء الآثار الجعفریه، 1387 ق.
25.همو، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، چاپ دوم، بیروت، دار الکتاب العربی، 1400 ق.
26.عاملی جبعی (شهید ثانی)، زین‌الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیه، قم، کتاب‌فروشی داوری، 1410 ق.
27.همو، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، قم، مؤسسة المعارف الاسلامیه، 1413 ق.
28.عاملی جزینی (شهید اول)، محمد بن جمال‌الدین مکی، القواعد و الفوائد فی الفقه و الاصول و العربیه، قم، کتاب‌فروشی مفید، بی‌تا.
29.همو، غایة المراد فی شرح نکت الارشاد، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1414 ق.
30.علامه حلّی، ابومنصور جمال‌الدین حسن بن یوسف بن مطهر اسدی، رجال العلامة الحلّی (خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال)، چاپ دوم، نجف اشرف، المطبعة الحیدریه، 1381 ق.
31.همو، قواعد الاحکام فی معرفة الحلال و الحرام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413 ق.
32.عوده، عبدالقادر، التشریع الجنائی الاسلامی مقارناً بالقانون الوضعی، بیروت، دار الکتاب العربی، بی‌تا.
33.فاضل موحدی لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة؛ الحدود، قم، مرکز فقه الائمة الاطهارŒ ، 1422 ق.
34.همو، تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة؛ القضاء و الشهادات، قم، مرکز فقه الائمة الاطهارŒ ، 1420 ق.
35.فاضل هندی، بهاءالدین محمد بن حسن اصفهانی، کشف اللثام و الابهام عن قواعد الاحکام، قم، دفتر انتشارات اسلامی،1416 ق.
36.فیاض، محمداسحاق، منهاج الصالحین، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
37.قانون جرایم و مجازات‌های یمن، 1994 م.، قابل دسترس در وبگاه به نشانی:
<https://yemen-nic.info/db/laws_ye/detail.php?ID=11424>.
38.قربان‌نیا، ناصر، ملاحظاتی درباره قانون مجازات اسلامی 92؛ نقد و بررسی فقهی، حقوقی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1393 ش.
39.کلینی، ابوجعفر محمد بن یعقوب، الکافی، قم، دار الحدیث، 1429 ق.
40.مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهارŒ ، چاپ دوم، بیروت، مٶسسة الطبع و النشر، 1410 ق.
41.محقق حلّی، نجم‌الدین جعفر بن حسن هذلی، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، چاپ دوم، قم، اسماعیلیان، 1408 ق.
42.مدنی تبریزی، سیدیوسف، کتاب القضاء، چاپ دوم، بی‌جا، دفتر معظم‌له، 1430 ق.
43.مرعشی نجفی، سیدشهاب‌الدین، السرقة علی ضوء القرآن و السنه، قم، کتابخانه آیةاللّٰه مرعشی نجفی، 1424 ق.
44.مرکز تحقیقات فقهی حقوقی قوه قضاییه، شرح جامع و کاربردی قانون مجازات اسلامی مصوب 1392، تحقیق ابراهیم باقری، قم، قضا، 1394 ش.
45.معرفت، محمدهادی، تعلیق و تحقیق عن امهات مسائل القضاء، قم، چاپخانه مهر، بی‌تا.
46.مفید، محمد بن محمد بن نعمان عکبری بغدادی، المقنعه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413 ق.
47.مکارم شیرازی، ناصر، الفتاوی الجدیده، چاپ دوم، قم، مدرسه امام امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب‰ ، 1427 ق.
48.همو، انوار الفقاهة؛ کتاب الحدود و التعزیرات، قم، مدرسه امام امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب‰ ، 1418 ق.
49.منتظری، حسین‌علی، کتاب الحدود، قم، دار الفکر، بی‌تا.
50.منصورآبادی، عباس، حقوق جزای عمومی 3، تهران، میزان، 1399 ش.
51.موسوی اردبیلی، سیدعبدالکریم، فقه الحدود و التعزیرات، چاپ دوم، قم، دانشگاه مفید، 1427 ق.
52.موسوی بجنوردی، سیدمحمد، قواعد فقهیه، چاپ سوم، تهران، عروج، 1401 ق.
53.موسوی خمینی، سیدروح‌اللّٰه، تحریر الوسیله، قم، دار العلم، بی‌تا.
54.موسوی خویی، سیدابوالقاسم، مبانی تکملة المنهاج، قم، مؤسسة احیاء آثار الامام الخوئی، 1422 ق.
55.موسوی سبزواری، سیدعبدالاعلی، مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، چاپ چهارم، قم، المنار، 1413 ق.
56.مؤسسه آموزشی و پژوهشی قضا، نرم‌افزار گنجینه استفتائات قضایی، نسخه 2، 1390 ش.
57.مؤمن قمی، محمد، مبانی تحریر الوسیلة؛ الحدود، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1422 ق.
58.نجاشی، ابوالحسن احمد بن علی بن احمد بن عباس، رجال النجاشی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1407 ق.
59.نجفی، محمدحسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، چاپ هفتم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1404 ق.
60.نجفی کاشف‌الغطاء، حسن بن جعفر بن خضر، انوار الفقاهه؛ کتاب الوقف، نجف اشرف، مؤسسة کاشف‌الغطاء، 1422 ق.
61.واسطی زبیدی، سیدمحمدمرتضی بن محمد، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت، دار الفکر للطباعة و النشر، 1414 ق.
62.هاشمی شاهرودی، سیدمحمود، قرائات فقهیة معاصره، قم، مؤسسة دائرة معارف الفقه الاسلامی، 1423 ق.