بازخوانی رَوایی برابری دیه زن و مرد در دوران معاصر: مطالعة تاریخی-جامعه‌شناختی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 حقوق جزا و جرم شناسی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه فردوسی، مشهد، ایران

2 استادیار دانشکدۀ حقوق، دانشگاه مفید. ایران

3 دانشگاه تربیت مدرس

چکیده

حکم فقهی نابرابری دیه مرد و زن در جنایات، که به نظام کیفری ایران نیز راه یافته است، در زمره مسائل پُرچالش حقوق کیفری است. موافقان به نصوص فقهی تأکید می‌ورزند و مخالفان به دلایل برون‌فقهی و درون‌فقهی این تفاوت را نمی‌پذیرند.
پژوهش پیش رو با روش تحلیل انتقادی در پی اثبات ضرورت همسان‌سازی قانونی دیۀ زن و مرد در اقسام جنایت است. یافته‌ها نشان می‌دهد که نابرابری موجود، امری تعبدی و تغییرناپذیر نیست؛ بلکه این نابرابری متأثر از شرایط جامعۀ عرب و متناسب با مناسبات حاکم بر آن بوده است. با این حال، توجه به ادلۀ «زمینۀ عرفی نهاد دیه»، «ترفیع جایگاه اجتماعی و کارکردی زن»، «تفاوت‌های فکری و عملی انسان معاصر با انسان عصر وحی» و در آخر «منطقةالفراغ»، سیاست‌سازان کیفری جوامع اسلامی را به سوی اتخاذ رهیافتی نوین در این باره یعنی همپاسازی دیۀ زن و مرد رهنمون می‌سازد.
 

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Review the Validity of the Equality of Diyya for Women and Men in the Contemporary Period the Historical-Sociological Study

نویسندگان [English]

  • Mohammad Hasan Maldar 1
  • Hossein soleimani 2
  • seyyedeh negin Hassanzadeh Khabbaz 3
1 A PhD student in Criminal Law & Criminology
2 Assistant Professor, Faculty of Law, Mofid University, Iran
3 A PhD student in Criminal Law & Criminology
چکیده [English]

The Islamic jurisprudential decree of the inequality of diyya (Arabic: دیة; blood money that has to be paid for homicide and bodily injury when there is no retaliation) for women and men in crimes which has been entered in the penal system of Iran is of the arguable problems in the penal code. The proponents emphasize on the Islamic jurisprudential texts and the opponents do not accept this discrimination for extra-jurisprudential and intra-jurisprudential arguments. The following note with the method of the critical analysis is going to prove the necessity of the legal equality of diyya for women and men in the different types of crimes. The findings indicate that the current inequality is not a matter of the full and absolute obedience (followed God in total obedience) and unchangeable but this inequality has been under influence of the circumstances of the Arab community and appropriate to the relations governing it. However considering the evidences “the customary background of diyya institution”, “the improvement of women’s social and functional position”, “the mental and functional differences between the present time people and people of the revelation time” and lastly “mintaqat al-faraq” (the discretionary zone) guides the decision-makers (policymakers) in the criminal area in the Islamic states to apply a new approach to this case meaning the equality of diyya between men and women.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Keywords: The diyya for a women being half that for men
  • The position of women in Arab community
  • Social transformation
  • The historicity of halving diyya

مراجع

  1.  

    1. آبادیان، حسین، و زهره صفوی، «مطالبات اجتماعی و فرهنگی زنان در دوره مشروطه تا سلطنت رضاشاه»، جستارهای تاریخی، سال پنجم، شماره 2، پاییز و زمستان 1393 ش.
    2. آخوند خراسانی، محمدکاظم بن حسین، درر الفوائد فی الحاشیة علی الفرائد، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1410 ق.
    3. آدینه‌وند، مسعود، حجت فلاح توتکار، نصراله پورمحمدی املشی، و محسن بهرام‌نژاد، «جایگاه و نقش زنان در نظام اداری ایرانِ دوره رضاشاه (1320ـ1304 ش)»، فصلنامه تاریخ اسلام و ایران دانشگاه الزهراء…، سال بیست و هفتم، شماره 34 (پیاپی 124)، تابستان 1396 ش.
    4. آرکون، محمد، تاریخمندی اندیشه اسلامی، ترجمه رحیم حمداوی، چاپ دوم، تهران، نگاه معاصر، 1398 ش.
    5. آقاجانی، محمود، احمد عابدینی، محمدعلی حیدری، و نادعلی عاشوری، «بررسی فقهی مبالغ دیه، در پرتو مقتضیات زمان»، فصلنامه پژوهش‌های فقه و حقوق اسلامی، سال دوازدهم، شماره 44، تابستان 1395 ش.
    6. آلوسی بغدادی، سیدمحمود شکری، بلوغ الاَرَب فی معرفة احوال العرب، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1924 م.
    7. ابن ابی‌الحدید معتزلی، عزالدین ابوحامد عبدالحمید بن هبةاللّٰه بن محمد بن محمد مدائنی، شرح نهج البلاغه، قم، کتابخانة آیةاللّٰه مرعشی نجفی، 1404 ق.
    8. ابوالفتوح رازی، حسین بن علی بن محمد خزائی نیشابوری، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، به کوشش و تصحیح محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، چاپ دوم، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، 1377 ش.
    9. اردبیلی نجفی، احمد بن محمد، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان الی احکام الایمان، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1403 ق.
    • الهی خراسانی، علی، قاعده فقهی عدالت، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، 1392ش.
    • اولین نشست از سلسله نشست‌های فقه‌پژوهی، دیه‌پژوهی، قم، فقه الثقلین، 1397 ش.
    • ایازی، سیدمحمدعلی، «بررسی نظریه مشهور در تفاوت دیه زن و مرد»، فصلنامه علمی ـ ترویجی بانوان شیعه، سال ششم، شماره 21، پاییز 1388 ش.
    • بخاری، ابوعبداللّٰه محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، بیروت، دار طوق النجاة، 1422 ق.
    • تمدن، حمیدرضا، و علی الهی خراسانی،حکم، سنت و شریعت: خوانشی از دیدگاه‌های اصولی آیت‌اللّٰه سیستانی ، تهران، دانشگاه امام صادق‰، 1399 ش.
    • تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد، غرر الحکم و درر الکلم، تحقیق و تصحیح سیدمهدی رجائی، چاپ دوم، قم، دار الکتاب الاسلامی، 1410 ق.
    • جزیری، عبدالرحمن بن محمد عوض، الفقه علی المذاهب الاربعه، چاپ دوم، بیروت، دار الکتب العلمیه، 2003 م.
    • حائری، سیدکاظم، عباسعلی عمید زنجانی، ابوالقاسم گرجی، سیدحسن مرعشی شوشتری، ناصر مکارم شیرازی، محمدهادی معرفت، سیدمحمد موسوی بجنوردی، و حسین مهرپرور، «اقتراح» (مصاحبه)، فصلنامه نقد و نظر، شماره 5، زمستان 1374 ش.
    • حسینی عاملی، سیدمحمدجواد بن محمد، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامه، تصحیح محمدباقر خالصی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1419 ق.
    • حق‌پرست، شعبان، کوروش کاویانی، و حامد کهوند، «منطق اعتبار قاعده حقوقی در منطقةالفراغ»، فصلنامه پژوهش حقوق خصوصی، سال ششم، شماره 21، زمستان 1396 ش.
    • راعی، مسعود، و سیداسمعیل حسینی قلندری، «احکام حکومتی و منطقةالفراغ با تکیه بر
      اندیشه‌های فقهی شهید صدر»، فصلنامه حکومت اسلامی، سال هفدهم، شماره 4 (پیاپی 66)، زمستان 1391 ش.
    • ساناساریان، الیز، جنبش حقوق زنان در ایران: طغیان، افول و سرکوب از 1280 تا انقلاب 57، ترجمه نوشین احمدی خراسانی، تهران، اختران، 1384 ش.
    • سلماسی‌زاده، محمد، محمد عباس‌زاده، و آمنه امیری، «توسعه جنسیتی در دوره پهلوی اول با تأکید بر فرصت‌های تحصیلی زنان»، دوفصلنامه جامعه‌شناسی اقتصادی و توسعه، سال هفتم، شماره 1، بهار و تابستان 1397 ش.
    • سلیمانی، حسین، «اجراناپذیری کیفر سنگسار از شش منظر»، دوفصلنامه بین‌المللی حقوق بشر، سال چهاردهم، شماره 1 (پیاپی 27)، بهار و تابستان 1398 ش. (الف)
    • همو، «تحولات کیفر بدنی در متون حقوقی زردشتی»، در: دایرةالمعارف علوم جنایی (کتاب چهارم: علوم جنایی تجربی)، زیر نظر علی‌حسین نجفی ابرندآبادی، تهران، میزان، 1398 ش. (ب)
    • همو، عدالت کیفری در آیین یهود، چاپ سوم، قم، دانشگاه ادیان و مذاهب، 1399 ش.
    • سیوری حلّی (فاضل مقداد)، جمال‌الدین مقداد بن عبداللّٰه، التنقیح الرائع لمختصر الشرائع، قم، کتابخانه آیةاللّٰه مرعشی نجفی، 1404 ق.
    • شاطبی، ابواسحاق ابراهیم بن موسی لخمی غرناطی مالکی، الموافقات فی اصول الاحکام، بیروت، دار الفکر، 1432 ق.
    • شرفی، عبدالمجید، انسان و اسلام سپید: مجموعه مقالاتی از دکتر عبدالمجید شرفی، ترجمه سمیه‌السادات طباطبایی، تهران، نگاه معاصر، 1397 ش.
    • شریفی، علی، «نگاه عرفی و تاریخی قرآن کریم به دیه»، دوفصلنامه قرآن، فقه و حقوق اسلامی، سال پنجم، شماره 10، بهار و تابستان 1398 ش.
    • شریفی، علی، و احمد حاجی ده‌آبادی، «کاوشی نو در ماهیت دیه از منظر فقه اسلامی»، فصلنامه علمی پژوهش‌های فقهی، سال هفدهم، شماره 2، تابستان 1400 ش.
    • شهابی، محمود، ادوار فقه، چاپ چهارم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1372 ش.
    • صانعی، یوسف، فقه و زندگی برابری دیه، قم، فقه الثقلین، 1384 ش.
    • همو، فقه و زندگی برابری قصاص (زن و مرد، مسلمان و غیر مسلمان)، قم، فقه الثقلین، 1387 ش.
    • همو، قاعده عدالت و نفی ظلم، قم، فقه الثقلین، 1390 ش.
    • صدر، سیدمحمدباقر، اقتصادنا، چاپ سوم، قم، دار الصدر، 1389 ش.
    • همو، الاسلام یقود الحیاة، تهران، بی‌نا، 1403 ق.
    • همو، دروس فی علم الاصول، بیروت، دار الکتب، 1987 م.
    • عاملی جزینی (شهید اول)، محمد بن جمال‌الدین مکی، القواعد و الفوائد فی الفقه و الاصول و العربیه، قم، مکتبة المفید، 1400 ق.
    • عباسی، عاطفه، «نقد و بررسی نابرابری دیه زن و مرد در نظام حقوقی جمهوری اسلامی ایران»، پژوهشنامه زنان، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال هشتم، شماره 2، 1396 ش.
    • عبدالحمید، سعد زغلول، فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت، دار النهضة العربیه، 1975 م.
    • علامه حلّی، ابومنصور جمال‌الدین حسن بن یوسف بن مطهر اسدی، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد (قسم الالهیات)، تعلیق جعفر سبحانی، قم، مؤسسه امام صادق‰، 1375 ش.
    • علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بغداد، الجمهوریة العراقیه، وزارة التعلیم العالی و البحث العلمی، 1413 ق.
    • عمید زنجانی، عباسعلی، احکام و منابع فقهی و تحولات زمانی و مکانی، کنگره بررسی مبانی فقهی حضرت امام خمینی «نقش زمان و مکان در اجتهاد»، قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1374 ش.
    • غروی اصفهانی، محمدحسین، نهایة الدرایة فی شرح الکفایه، قم، سیدالشهداء‰، 1374 ش.
    • غروی نائینی، محمدحسین، فوائد الاصول، تقریر محمدعلی کاظمی خراسانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1416 ق.
    • فروخ، عمر، تاریخ الجاهلیه، بیروت، دار العلم للملایین، 1964 م.
    • فنایی، ابوالقاسم، اخلاق دین‌شناسی؛ پژوهشی در باب مبانی اخلاقی و معرفت‌شناسانه فقه، تهران، نگاه معاصر، 1395 ش.
    • قاری سیدفاطمی، سیدمحمد، «معاهدات حقوق بشر فضایی متفاوت»، مجله حقوقی بین‌المللی، شماره 28، بهار و تابستان 1382 ش.
    • قربان‌نیا، ناصر، بازپژوهی حقوق زن: بررسی قوانین مربوط به زنان در جمهوری اسلامی ایران، تهران، روز نو، 1384 ش.
    • گرجی، ابوالقاسم، ناصر کاتوزیان، سیدکاظم حائری، محمدحسن مرعشی، محمدهادی معرفت، و محمد مجتهد شبستری، «اقتراح» (مصاحبه)، فصلنامه نقد و نظر، شماره 1، زمستان 1373 ش.
    • محقق حلّی، ابوالقاسم نجم‌الدین جعفر بن حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، تحقیق عبدالحسین محمد علی بقال، چاپ دوم، قم، اسماعیلیان، 1408 ق.
    • محقق داماد، سیدمصطفی، قواعد فقه، چاپ دوازدهم، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی، 1406 ق.
    • مطهری، مرتضی، اسلام و نیازهای زمان، چاپ سیزدهم، قم، صدرا، 1381 ش.
    • منتظری، حسینعلی، اسلام، دین فطرت، تهران، سایه، 1388 ش.
    • همو، دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الاسلامیه، قم، المرکز العالمی للدراسات الاسلامیه، 1408 ق.
    • همو، رساله حقوق، تهران، سرایی، 1394 ش.
    • مهرپور، حسین، «دیه در نظام حقوقی جمهوری اسلامی ایران و چالش‌های مربوط به آن»، در: دیه‌پژوهی، قم، فقه الثقلین، 1397 ش.
    • همو، مباحثی از حقوق زن از منظر: حقوق داخلی، مبانی فقهی و موازین بین‌المللی، تهران، اطلاعات، 1395 ش.
    • مهریزی، مهدی، شخصیت و حقوق زن در اسلام، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1382ش.
    • همو، نواندیشی دینی و مسئله زن، قم، صحیفه خرد، 1387 ش.
    • نجفی، محمدحسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، چاپ دوم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1365 ق.
    • نجفی ابرندآبادی، علی‌حسین، تقریرات درس جامعه‌شناسی کیفری، تنظیم از سمیرا گل‌خندان، سمانه طاهری و مجید صادق‌نژاد نایینی، دانشگاه تهران (پردیس قم)، 1391 ش.
    • نوبهار، رحیم، برابری دیۀ زن و مرد در آموزه‌های اسلامی، تهران، طرح نو، 1400 ش.
    • نوریها، حسنعلی، «دیه زن در فقه شیعه»، در: دیه‌پژوهی، قم، فقه الثقلین، 1397 ش.
    • وستبروک، ریموند، «انتقام، فدیه و قصاص»، ترجمه حسین بادامچی، در: تاریخ حقوق کیفری بین‌النهرین، ترجمه علی‌حسین نجفی ابرندآبادی و حسین بادامچی، تهران، سمت، 1383 ش.
    1. Heidegger, Martin, Being and Time, Translated by: John Macquarrie & Edward Robinson, Basil Blackwell Publishers Ltd., 1962.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار