ارزیابی نهادهای ارفاقی در سیاست جنایی ایران (با تأکید بر گسترش افراطی و ناکارآمدی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه حقوق، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران

چکیده

نهادهای ارفاقی که طیف وسیعی از مقررات معاف‌کننده و تخفیف‌دهندۀ مجازات را در برمی‌گیرند، پیشینۀ درازآهنگی در سیاست جنایی ایران دارند. گرایش به این نهادها در سال‌های اخیر، به‌علت ازدحام جمعیت کیفری و مشکلات ادارۀ زندان‌ها، پس از تصویب قانون کاهش مجازات حبس تعزیری (1399)، شتاب بیشتری گرفته و شمار زیادی از جرایم که در گذشته، شامل تخفیف یا تعلیق یا نظام نیمه‌آزادی یا مراقبت الکترونیکی نبودند، با تحولات جدید مشمول این مقررات شدند. برخورداری از کیفیات مشددۀ مجازات، مانند تعدد و تکرار جرم، مانع از توسل به نهادهای ارفاقی نخواهد شد. افزایش بی‌رویۀ این نهادها و تنوع آن‌ها که گاه در تعارض و تزاحم با یکدیگر قرار می‌گیرند و به‌ویژه شرایط برخورداری از آن‌ها که مبتنی بر گزاره‌های کلی و ذهنی‌اند، انسجام و کارآمدی سیاست جنایی را بر هم زده است. وانگهی، اغلب نهادهای ارفاقی، اختیاری و منوط به تشخیص و نظر مقامات قضایی هستند و مواردی نیز که الزامی‌اند، شرایط احراز آن‌ها با قاضی است. فقدان اصول راهنما برای توسل به این نهادها در عمل، به تنوع برداشت‌ها از مواد قانونی و اتخاذ رویه‌های گوناگون دامن زده و اجرای آن‌ها را پیش‌بینی‌ناپذیر، سلیقه‌ای و تابع بخت و اقبال کرده است. کاستن از نهادهای ارفاقیِ مغایر یا تحدید آن‌ها به قلمرو خاصی از فرایند قضایی و حذف شرایط مبهم و پیش‌بینی گزاره‌های عینی و قابل کنترل و نیز تحدید اختیارات قضایی، می‌توانند در انسجام و کارآمدی نهادهای ارفاقی تأثیرگذار باشند.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Evaluation of Lenient Institutions in Iran’s Criminal Policy (By Emphasis on Extreme Expansion and Inefficient)

نویسنده [English]

  • Hadi Rostami
Associate professor, Department of Law, Bu-Ali Sina University, Hamedan
چکیده [English]

Lenient institutions, which encompass a wide range of exempting and mitigating provisions have a long history of playing a role in Iran’s criminal policy. The tendency towards these institutions in recent years due to the overcrowding of the criminal population and the difficulties of the prison administration has accelerated after the enactment of the Law of Commuting Sentences of Taʿzīr Imprisonment (2020) and a large number of crimes were subjected and included to these regulations with new developments that in the past did not include commutation or suspension or probation or electronic monitoring. Inflicting and imposing aggravating circumstances of punishment such as plurality and recidivism of the crime will not prevent resorting to lenient institutions. The increasement of these institutions and their diversity which sometimes conflict with each other and especially the conditions for having them based on general and subjective propositions have disrupted the coherence and efficiency of the criminal policy. In addition, most of the lenient institutions are optional and subjected to the discretion and opinions of judicial authorities and the confirmation and ascertainment of the mandatory cases are done by the judge. The lack of guiding principles for resorting to these institutions in practice has caused the diversity of perceptions of the law and adoption of different procedures and it has made their application unpredictable. Reducing the lenient institutions that are conflicting with or limiting them to a specific area of judicial process, eliminating ambiguous conditions and predicting objective and manageable propositions as well as limiting judicial discretions can affect the cohesion and effectiveness (efficiency) of the institutions of lenient.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Criminal policy
  • Lenient institutions
  • Inefficiency
  • Extreme (radical)
  • Punishment
  1. آشوری، محمد، جایگزین‌های زندان یا مجازات‌های بینابین، چاپ سوم، تهران، گرایش، 1401 ش.
  2. آنسل، مارک، دفاع اجتماعی، ترجمه محمد آشوری و علی‌حسین نجفی ابرندآبادی، چاپ پنجم، تهران، کتابخانه گنج دانش، 1395 ش.
  3. احمدزاده، رسول، و مجتبی تام، ملاحظاتی درباره قانون کاهش مجازات حبس تعزیری، دیباچه غلامحسین الهام، ویراست دوم، چاپ سوم، تهران، مرکز مطبوعات و انتشارات قوه قضاییه، 1400 ش.
  4. اردبیلی، محمدعلی، حقوق جزای عمومی، چاپ بیست و ششم، تهران، میزان، 1401 ش.
  5. اللّٰه‌وردی میگونی، فرهاد، «هیچ چیز مؤثر نیست؟ (اسطورۀ شکست رویکرد بازپروری مجرمان)»، دوفصلنامه مطالعات حقوق کیفری و جرم‌شناسی، سال پنجاهم، شماره 2، پاییز و زمستان 1399 ش.
  6. بکاریا، سزار، رسالۀ جرایم و مجازات‌ها، ترجمه محمدعلی اردبیلی، چاپ دهم، تهران، میزان، 1400 ش.
  7. پورقهرمانی، بابک، و ایرج نگهدار، «ارزیابی رویکرد قضات به اِعمال "نهادهای ارفاقی" جدید (مطالعه موردی: محاکم کیفری استان کردستان)»، دوفصلنامه مطالعات حقوق کیفری و جرم‌شناسی، سال چهل و هشتم، شماره 2، پاییز و زمستان 1397 ش.
  8. حیدری، علی‌مراد، «چالش‌های سیاست کیفری ارفاقیِ قانون مجازات اسلامی در برابر جرایم سبک»، فصلنامه حقوق اسلامی، سال دوازدهم، شماره 45، تابستان 1394 ش.
  9. خاکساری، داوود، و حسین غلامی، «عوامل مؤثر بر صدور مجازات‌های جایگزین حبس»، فصلنامه پژوهش حقوق کیفری، سال هفتم، شماره 26، بهار 1398 ش.
  10. دفلم، متیو، جامعه‌شناسی حقوق (بینش‌هایی در باب سنتی دانشورانه)، ترجمه سینا باستانی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، 1398 ش.
  11. دلماس ـ مارتی، می‌رِی، نظام‌های بزرگ سیاست جنایی، برگردان علی‌حسین نجفی ابرندآبادی، چاپ چهارم، تهران، میزان، 1398 ش.
  12. رابرتس، جولین، درآمدی بر عدالت کیفری، ترجمه مجید قورچی‌بیگی، تهران، سمت، 1400 ش.
  13. رستمی، هادی، «سیاست جنایی بخشنامه‌مدار در فرایند دادرسی کیفری»، فصلنامه مجلس و راهبرد، سال بیست و هشتم، شماره 108، زمستان 1400 ش. (الف)
  14. همو، «گذشت‌پذیری جرائم در پرتو مبانی حقوق کیفری»، دوفصلنامه مطالعات حقوق کیفری و جرم‌شناسی، سال پنجاه و یکم، شماره 2، پاییز و زمستان 1400 ش. (ب)
  15. رستمی، هادی و مهری برزگر، «کمینه‌گرایی در قانون کاهش مجازات حبس تعزیری (1399) و چالش‌های فراروی آن»، دوفصلنامه پژوهشنامه حقوق کیفری، سال سیزدهم، شماره 1 (پیاپی 25)، بهار و تابستان 1401 ش.
  16. سِودیرن، اوزنور، جایگزین‌های حبس در انگلستان و ولز، آلمان و ترکیه، ترجمه حمیدرضا دانش‌ناری و حامد صفائی آتشگاه، تهران، میزان، 1396 ش.
  17. صادقی، آزاده، «تقدیس حبس: نقدی بر تبصرۀ مادۀ 45 الحاقی به قانون اصلاح قانون مبارزه با مواد مخدر»، مقاله در: حقوق کیفری پویا (مجموعۀ مقاله‌ها در پاسداشت استاد دکتر محمدعلی اردبیلی)، به‌کوشش نسرین مهرا و امیرحسن نیازپور، تهران، میزان، 1401 ش.
  18. غلامی، علی، و پیمان حسنی (مترجمان)، راهبردهای کاهش جمعیت زندان‌ها، تهران، میزان، 1396 ش.
  19. فرحی، مریم، «ابهام در قوانین کیفری با رویکردی زبان‌شناسی»، دوفصلنامه مطالعات حقوق کیفری و جرم‌شناسی، سال پنجاه و یکم، شماره 2، پاییز و زمستان 1400 ش.
  20. کی‌نیا، مهدی، «سخنی با استاد» (مصاحبه)، نشریه راه عدالت، مجله دانشجویی دانشکده حقوق دانشگاه شهید بهشتی، شماره‌های 3ـ4، 1375 ش.
  21. گَسَن، رِمون، «بحران سیاست‌های جنایی کشورهای غربی»، ترجمه علی‌حسین نجفی ابرندآبادی، فصلنامه تحقیقات حقوقی، شماره 10، بهار و تابستان 1371 ش.
  22. مارمور، آندره، فلسفه حقوق، ترجمه سعید عابدی و مجید نیکویی، چاپ دوم، تهران، نگاه معاصر، 1399 ش.
  23. مرادی دالوند، الهه، زندان‌زدایی و چالش‌های فراروی آن با تأکید بر قانون مجازات اسلامی مصوب 1392، به راهنمایی هادی رستمی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد حقوق جزا و جرم‌شناسی، دانشگاه بوعلی سینا همدان، بهمن 1394 ش.
  24. نجفی ابرندآبادی، علی حسین، «تلطیف و ترمیمی شدن حقوق کیفری، با تأکید بر حقوق ایران»، در: چکیده مقالات دومین همایش بین‌المللی عدالت ترمیمی؛ پل ارتباطی میان تمدن‌های جاده ابریشم، زیر نظر محمد فرجیها، تهران، میزان، 1397 ش.
  25. همو، «جایگاه جرم‌شناسی در ایران»، مجله کانون وکلا، کانون وکلای دادگستری مرکز، دوره جدید، شماره 12، 1376 ش.
  26. همو، «حقوق کیفری آراییِ سیاست جنایی در پرتو راهبردهای سیاست عمومی»، مقاله در: حقوق کیفری پویا (مجموعۀ مقاله‌ها در پاسداشت استاد دکتر محمدعلی اردبیلی)، به کوشش نسرین مهرا و امیرحسن نیازپور، تهران، میزان، 1401 ش.
  27. همو، «درآمدی بر پژوهش در نظام عدالت کیفری: فرصت‌ها و چالش‌ها»، در: بایسته‌های پژوهش در نظام عدالت کیفری (مقالات برگزیدۀ نخستین همایش ملی پژوهش در نظام عدالت کیفری؛ فرصت‌ها و چالش‌ها)، تهران، میزان، 1392 ش.
  28. همو، «درباره رابطه همسازیِ سیاست جنایی با کارآمدیِ سیاست‌های جنایی»، دیباچه ویراست پنجم در: لازرژ، کریستین، درآمدی بر سیاست جنایی، برگردان علی‌حسین نجفی ابرندآبادی، چاپ نهم، تهران، میزان، 1400 ش.
  29. همو، «سیاست جنایی»، مقاله در: دانشنامه علوم جنایی اقتصادی، به کوشش امیرحسن نیازپور، تهران، میزان، 1396 ش
  30. همو، «مجازات‌های جامعه‌مدار در لایحۀ قانون مجازات‌های اجتماعی جایگزین زندان: راهکاری برای کاهش جمعیت زندان»، مقاله در: مجموعه مقالات همایش راهکارهای جمعیت کیفری زندان، به‌کوشش مائده میرشمس شهشهانی، تهران، میزان، 1386 ش.
  31. نوبهار، رحیم، و محمدرضا خط‌شب، «بخت منتج اخلاقی و حقوق کیفری»، دوفصلنامه حقوق تطبیقی، سال پانزدهم، شماره 1 (پیاپی 111)، بهار و تابستان 1398 ش.
  32. نوربها، رضا، نگاهی به قانون مجازات اسلامی، چاپ دوم، تهران، میزان، 1383 ش.
  33. نیگل، تامس، پرسش‌های کشنده، ترجمه مصطفی ملکیان و جواد حیدری، چاپ سوم، تهران، نگاه معاصر، 1398 ش.
  34. «وارسی جایگزین‌های مجازات زندان» (میزگرد)، مجلۀ حقوقی دادگستری، سال دوازدهم، شماره 38، بهار 1381 ش.
  35. یزدیان جعفری، جعفر، «اصل فردی کردن مجازات‌ها؛ تبعیضی فاحش یا عدالتی عادلانه‌تر؟»، فصلنامه فقه و حقوق سابق (حقوق اسلامی)، سال سوم، شماره 11، زمستان 1385 ش.
  36. Duff, R. Antony, Punishment, Communication, and Community, New York, Oxford University Press, 2001.
  37. Duff, R. Antony & David Garland, “Introduction: Thinking about Punishment,” in: R. Antony Duff & David Garland (Eds.), A Reader on Punishment, New York, Oxford University Press, 1994.
  38. Gabbay, Zvi D., “Justifying Restorative Justice: A Theoretical Justification for the Use of Restorative Justice Practices,” Journal of Dispute Resolution, Vol. 2005, Iss. 2, Art. 4, 2005.
  39. Martinson, Robert, “What works? –questions and answers about prison reform”, The Public Interest, Vol. 35, National Affairs, Spring 1974.